Hoogleraar psychologie: “Je jeugd gaat nooit voorbij”

Cliëntondersteuners komen in de praktijk nogal eens in aanraking met mensen met geheugenproblematiek. Volgens hoogleraar psychologie Douwe Draaisma aan de RUG worden geheugenproblemen veelal door stress, zorgen en depressie veroorzaakt. “Geheugenproblemen zijn vaak reversibel, mits de stressfactor kan worden weggenomen”, zei hij op de onlangs gehouden vakdag van BCMB. “Van stress gaat de geheugenfunctie erg sterk achteruit.”

Omdat afspraken vaak een beroep doen op het meest kwetsbare deel van het geheugen, het prospectief geheugen, gaf hij cliëntondersteuners de tip mee om daar rekening mee te houden. Hij drukte de cliëntondersteuners verder op het hart oudere cliënten gerust te stellen over hun geheugen. “Vergeetachtigheid is nog geen beginnende dementie.”

Reddingsactie

“Vroeg of laat word je oud”, begon Draaisma zijn onderhoudende spreekbeurt over ‘het geheugen en de waarheid’. “En daarmee ook het geheugen.”

Daarop volgde een leerzame demonstratie van hoe het geheugen door de jaren heen werkt. Draaisma vertelde het verhaal over de reddingsactie voor de paarden in Marrum, nadat tweehonderd paarden vast waren komen te zitten op een kwelder. Amazones wisten de dieren uiteindelijk naar de wal te brengen. De beelden gingen de hele wereld over. “Wanneer vond deze reddingsactie plaats?”, luidde zijn vraag na afloop van het verhaal en het laten zien van foto’s. Gekozen kon worden uit antwoorden startend bij ‘minder dan vijf jaar geleden’, oplopend tot het antwoord ‘ongeveer 15 jaar geleden’. Dat laatste was het juiste antwoord en werd slechts door 8 procent van de deelnemende cliëntondersteuners gegeven.

Telescopie-effect

“Dit heet in de psychologie het telescopie-effect”, verklaarde Draaisma het grote aantal foute antwoorden. “Dat betekent dat je iets uit de geschiedenis te dicht in de tijd plaatst. Gebeurtenissen die veel indruk hebben gemaakt lijken kort geleden. Het is alsof je door een verrekijker kijkt. Ook bij geruchtmakende delicten is vaak sprake van het telescopie-effect. Straffen lijken daardoor altijd te kort. Dat gold bijvoorbeeld ook voor de moord op Pim Fortuyn. Volkert van der G. kwam in 2014 voorwaardelijk vrij. Dat vonden mensen heel vroeg. Terwijl de moord in 2002 werd gepleegd.”

Ook onze herinneringen worden door dit effect beïnvloed. “Wie wel eens ontslagen is, zal dat kunnen beamen. Vaak denk je dat dat minder lang geleden is dan daadwerkelijk zo is. Je wordt door je eigen geheugen misleid. Traumatische gebeurtenissen lijken in de praktijk met je mee te reizen. Vertrouw bij belangrijke gebeurtenissen dan ook liever op documenten dan op geheugen.”

Bij telescopie speelt leeftijd ook een belangrijke rol. “Bij oudere mensen vindt omgekeerde telescopie plaats. Zij plaatsen iets te ver terug in de realiteit. Dat kan in de familiesituatie vreemde effecten hebben. Een ouder kan bijvoorbeeld zeggen dat het tijden geleden is dat er iemand langs is geweest, terwijl de kinderen zeggen: ‘We zijn net nog geweest’.”

Archief

Er zijn 256 soorten geheugen leerde Draaisma de cliëntondersteuners. Dagvoorzitter Sandra Doevendans pikte ‘permastore’ eruit. “Wat houdt dat in?” “Dat is het geheugen van de woordenschat. Dat gaat eigenlijk nooit voorbij. Er komen alleen maar meer woorden bij naarmate je leeftijd vordert.”

De gedachte dat het geheugen een archief is, is echter misleidend volgens Draaisma. “De regel van ons geheugen is vergeten. Het meeste vergeet je. Zo heb je bijvoorbeeld een slecht geheugen voor het onthouden van gezichten. Het geheugen werkt heel efficiënt. Oudere edities van een gezicht verdwijnen naar achteren in je geheugen.”

Hij haalde een citaat van de toen 75-jarige stripauteur Marten Toonder aan: ‘Iets wat in de jeugd gebeurd is, is dikwijls het gevolg van een voorval op oudere leeftijd’. “Een briljante uitspraak”, aldus Draaisma. “Terwijl je je ontwikkelt, kun je dingen plaatsen. Je beziet de gebeurtenissen uit je jeugd in het licht van wat er later is gebeurd. Je jeugd gaat nooit voorbij.”